Gamze ne demek? Gamze kelimesinin anlamı nedir?

Gamze kelimesi, Arapça kökenli olup, Türkçede özellikle edebi metinlerde estetik ve romantik anlamlar taşıyan bir terimdir. Temel anlamı, gözle yapılan işaretler ve göz kırpma olsa da, Türk edebiyatında bu kelime, göz süzme, yan bakış gibi çekici ve romantik hareketleri ifade etmek için de kullanılmıştır. Ayrıca, gamze kelimesi çene veya yanakta doğal olarak oluşan küçük çukurları da tanımlamak için kullanılır. Bu makalede, gamze kelimesinin kökeni, anlamları, edebiyatımızdaki yeri ve tarihsel bağlamı detaylı bir şekilde incelenecektir.

Gamze Kelimesinin Kökeni ve Yapısı

Gamze kelimesi, Arapça "ġamze" (غمزة) kelimesinden türemiştir. Arapça'da kelimenin asıl anlamı "gözle işaret etme" ya da "göz kırpma"dır. Türkçeye geçtiğinde ise kelime, çeşitli anlamlar kazanarak özellikle romantik ve estetik bir bağlamda kullanılmıştır.

Dil Bilgisel Kategorisi

Gamze, bir isim olarak kullanılır ve fiziksel bir hareketi veya doğal bir özellik olan çene ya da yanaktaki çukuru tanımlar. Kelime, Türk edebiyatında çokça geçen ve çeşitli sembolik anlamlar taşıyan bir terimdir.

Gamze Kelimesinin Anlamları

Gamze kelimesi, Türkçede üç ana anlamda kullanılır:

1. Göz kırpma, gözle işaret etme: Bu anlamda gamze, flörtöz ve çekici bir göz hareketi olarak kullanılır. Özellikle edebi metinlerde aşıkların gözle yaptıkları gizli işaretler, sevgililerine verdikleri mesajlar ya da bakışlar bu anlamda kullanılır.

   • Örnek: Ahmet Hâşim'in eserinde, "Bu meşherlerde zengin âşıkları bir bakış, bir gülüş, bir gamze ile tuzaklarına düşürürler" ifadesinde gamze, gözle yapılan işaret anlamında kullanılmıştır.
     
     

2. Göz süzme, yan bakış: Bu kullanımda gamze, çekici ve gönül çelen bakış anlamı taşır. Gözle yapılan hafif yan bakışlar, aşığı etkileyen ince hareketler bu anlamda gamze ile tanımlanır.

   • Örnek: Karacaoğlan’ın ünlü dizelerinde "Elif kaşlarını çatar / Gamzesi sîneme batar" ifadesinde, sevgilinin göz ucu ile attığı bakışın aşığı derinden etkilediği vurgulanmaktadır.
     
     

3. Çene veya yanaktaki doğal çukur: Gamze, bazı insanların güldüklerinde belirginleşen çene veya yanaklarındaki küçük çukurlar için de kullanılır. Bu anlamda gamze, estetik bir özelliği ifade eder ve genellikle güzellikle ilişkilendirilir.

   • Örnek: Haldun Taner, "Böyle gülümsediği zaman ağzının iki yanında iki şirin gamze belirirdi" ifadesiyle, yanaklardaki gamzeleri tarif etmektedir.

Gamzenin Edebi ve Şiirsel Kullanımı

Türk edebiyatında gamze, özellikle divan şiirinde ve halk edebiyatında sıkça kullanılan bir motif haline gelmiştir. Aşıklar, sevgililerinin gözleriyle ya da bakışlarıyla kendilerine nasıl işaret verdiklerini, yan bakışlarla nasıl cezbedildiklerini anlatmak için bu kelimeye sıkça başvurmuşlardır. Gamze, yalnızca fiziksel bir hareket olarak değil, aynı zamanda aşkta bir incelik ve zarafet göstergesi olarak da algılanmıştır.

Örnekler:

• Nef’î, "Göz ucuyle âşıka geh lutf eder gâhî itâb / Bir suâle yer komaz ol gamze-i hâzır-cevâb" ifadesiyle sevgilinin göz ucuyla aşka hem naz hem de lütuf dolu bakışlar attığını ve her soruya bakışıyla cevap verdiğini betimler.
• Nedim ise "Âfet-i can dediler gamze-i cellâdın için / Nahl-i gül söylediler kāmet-i şimşâdın için" diyerek, sevgilinin gamzeli bakışlarını adeta bir cellat gibi aşığın canını alan bir etken olarak tanımlar.

Bu örnekler, gamze kelimesinin edebi anlamını ve aşkla nasıl iç içe geçtiğini gösterir.

Gamze Kelimesinin TDK'ya Göre Anlamı

Türk Dil Kurumu’na göre, gamze kelimesinin anlamları şu şekildedir:

1. Gamze: Bazı insanların çenelerinde veya yanaklarında doğal olarak bulunan, özellikle güldüklerinde belirginleşen küçük çukur.
2. Gamze: Yan bakış, göz süzme, sitemli bakış (eskimiş).

TDK'nın verdiği bu tanımlar, gamzenin hem fiziki bir özelliği hem de bakışla yapılan ince hareketleri tanımlayan bir kelime olduğunu gösterir.

Gamze Kelimesinin Farklı Dillerdeki Karşılıkları

• İngilizcesi: Dimple (yanak çukuru), Wink (göz kırpma), Glance (yan bakış)
• Almancası: Grübchen (çene veya yanak çukuru), Augenzwinkern (göz kırpma), Seitenblick (yan bakış)
• Fransızcası: Fossette (yanak çukuru), Clin d'œil (göz kırpma), Regard en coin (yan bakış)
• İspanyolcası: Hoyuelo (yanak çukuru), Guiño (göz kırpma)
• İtalyancası: Fossetta (yanak çukuru), Occhiolino (göz kırpma)
• Rusçası: Ямочка (yamochka – yanak çukuru), Подмигивание (podmigivanie – göz kırpma)
• Arapçası: غمزة (ğamze – gözle işaret etme, yanak çukuru)
• Flemenkçesi: Kuiltje (yanak çukuru), Knipoog (göz kırpma)
• Çince: 酒窝 (Jiǔwō – yanak çukuru), 眨眼 (Zhǎyǎn – göz kırpma)

Bu dillerde gamze kelimesinin karşılıkları, göz kırpma, yan bakış ve yanak ya da çenedeki çukur anlamında kullanılmaktadır.

Gamze Kelimesinin Günlük Hayatta Kullanımı

Gamze kelimesi, günlük hayatta hem estetik bir özellik olarak hem de çekici bir bakış ya da göz kırpma hareketi için kullanılır. Özellikle yanakta oluşan küçük çukur anlamında günümüzde de yaygın bir şekilde kullanılırken, yan bakış anlamı daha çok eski şiirlerde ve edebi eserlerde karşımıza çıkar.

Örnek Cümleler:

1. Gamzeleriyle gülümsediğinde, yüzü daha da sevimli görünüyordu.
2. Bir gamzesiyle ona baktı, ve o an âşık oldu.

Gamze, Türkçede aşk, zarafet ve estetikle iç içe geçmiş anlamlar taşıyan çok yönlü bir kelimedir. Hem bir insanın doğal güzelliğini tanımlarken hem de bakışlarla yapılan ince hareketleri ifade ederken kullanılır. Özellikle divan şiirinde, gamze kelimesi sevgilinin yan bakışlarıyla aşıkları büyülemesini, onların gönüllerini fethetmesini anlatmak için sıkça başvurulan bir imge olmuştur. Günümüzde de gamze, özellikle estetik anlamda güzelliği ifade eden bir kelime olarak varlığını sürdürmektedir.